Qiymətli kağızlar
Qiymətli kağız — müəyyənləşdirilmiş formaya riayət edilməklə hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan həyata keçirilə və başqa şəxsə verilə bilməz.
Qiymətli kağızlar, pul və yaxud əmtəə sənədləridir, onların sahibinə mülk hüquqları verilir və müəyyən pul məbləğlərinin, gəlirlərin alınmasına hüquq verir. Pullu qiymətli kağızlara — istiqraz vərəqələrini, vekselləri, pul çeklərini aid etmək olar. Əmtəə qiymətli kağızlara — onların sahiblərinin maddi, mülkiyyət hüquqlarını təsbit edən konosamentlər (əmtəə fakturaları), anbar vəsiqələri aiddir. Qiymətli kağızların arasında xüsusi yeri səhmlər tutur, onlar istər pul istərsə də mülk hüquqlarını əks etdirir. Qiymətli kağızlar alqı-satqı obyekti ola bilər.
Qiymətli kağız forması və rekvizitləri qanunvericiliklə müəyyənləşən və hər hansı hüququ təsdiq və təsbit edən sənəddir.
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 987.1-ci maddəsində qiymətli kağız anlayışı aşağıdakı kimi verilmişdir:"Qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir." ABŞ-nin Vahid Ticarət Kodeksində qiymətli kağızlara aşağıdakı anlayış verilir:
Qiymətli kağızlar (securities) – pul kapitalını cəlb etmək üçün silsiləvi olaraq buraxılan qiymətli kağızlardır, yəni: səhm, istiqraz, dövlətin borc öhdəlikləri və onlardan törəyən sənədlərdir (klassik opsionlar, varrant, üstünlük hüququ və s.).
Qiymətli kağızları iki böyük qrupa ayırmaq olar; birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlar, ikinci dərəcəli törəmə qiymətli kağızlar.
Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi
Azərbaycan Respublikası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi — Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızlar bazarında vahid dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak və bu siyasətin həyata keçirilməsini, habelə qiymətli kağızlar bazarının və onun infrastrukturunun inkişafını təmin edib. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları bu komitə tərəfindən müəyyən edilib.
1998-ci il 30 dekabr tarixində "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması haqqında" fərmanın imzalanması ilə Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarının növbəti mərhələsi başlandı. İlk növbədə, Fərmana müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı.
QKDK öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ aktların qəbul edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası və tədavülü, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının və investisiya fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli kağızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öhdəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılmasının həyata keçirilməsi, lotereyaların təşkili və keçirilməsi, qiymətli kağızlar bazarında investorların və qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının hüquqlarının müdafiəsi, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması üzrə dövlət tənzimlənməsini və nəzarətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı idi.
Qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyəti və tənzimlənməsinə dair hüquqi normativ baza təkmilləşdirildi. Mülki Məcəlləyə müvafiq əlavə və dəyişiklər edilməklə yeni nəsil baza qanunvericiliyi qəbul edildi. Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş hüquqi çərçivənin tətbiqi məqsədilə bir sıra qanunaltı normativ sənədlər qəbul edilib.
3 fevral 2016-cı ildə ləğv edilib.
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir və ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsi təsdiq edildikdən sonra buraxılmışdır.
Adsız qiymətli kağızlar
Adsız qiymətli kağızlar — qiymətli kağız o halda adsız sayılır ki, ona əsasən borclu öhdəliyi bu qiymətli kağızı təqdim edən istənilən şəxsə icra etməyi öz üzərinə götürür. [mənbə göstərin]
Adsız qiymətli kağız - Sahibi haqqında heç bir yerdə qeydiyyat aparılmayan qiymətli kağızlar. Bu qiymətli kağızlar üzrə sahiblik hüququ müvafiq sertifikatı təqdim edən şəxsə aiddir. Anonimliyini saxlamaq istəyən investorlar üçün maraqlıdır. (Mülki Məcəllə Komentariyası)
Adsız səhmlər - Sahibi haqqında heç bir yerdə qeydiyyat aparılmayan səhmlər. Bu səhmlər üzrə sahiblik hüququ müvafiq sertifikata malik olan şəxsə aiddir.
Listinq (qiymətli kağızlar)
Listinq (ing. list — siyahı) — qiymətli kağızların birja siyahısına daxil edilməsi (birja ticarətinə buraxılmış qiymətli kağızların siyahısı), qiymətli kağızların birja tərəfindən müəyyən edilmiş şərtlərə və tələblərə uyğunluğunun monitorinqi prosedurlarının məcmusu. Siyahıya tez-tez mübadilə siyahısının özü deyilir.
Qiymətli kağızlar sənədlərin yoxlanılmasından və qiymətli kağızın birinci və ya ikinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə daxil edilməsindən sonra listinq prosedurundan keçmiş kimi tanınır.
Siyahıya salınma proseduru aşağıdakı addımları əhatə edir:
qiymətli kağızların listinqinə və ikinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə daxil edilməsi qaydası haqqında arayış, habelə listinqdə olmayan qiymətli kağızların ticarət təşkilatçısı vasitəsilə dövriyyəyə buraxılması haqqında ərizə. Qiymətli kağızların listinqi və onların birinci səviyyəli kotirovka vərəqəsinə daxil edilməsi qaydası haqqında ərizə yalnız həmin qiymətli kağızların emitenti tərəfindən verilə bilər.
Ekspert qiymətləndirməsi üçün birja ilə müqavilənin bağlanması.
Emitentin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə təsir göstərən mühüm faktlar haqqında məlumatın açıqlanması.
Emitentin gəlirliliyi, likvidlik əmsalları və s. kimi göstəricilər əsasında qiymətli kağızların ekspertizasının aparılması.
Qiymətli kağızlar bazarı
Qiymətli kağızlar bazarı, fond bazarı (ing. securities market, ing. stock market, ing. equity market) — iştirakçıları arasında qiymətli kağızların buraxılması və dövriyyəsi ilə əlaqəli iqtisadi münasibətlər məcmusu.
Qiymətli kağızlar bazarının tarixi bir neçə əsrdir. Onun meydana gəlməsi çox vaxt 15–16-cı əsrlərdə dövlət qiymətli kağızları bazarının yaranması ilə əlaqələndirilir. Bu dövrdə dövlət ehtiyacları üçün vəsait çatışmazlığını ödəmək üçün lazım olan əlavə vəsait cəlb etmək üçün dövlətlər həm daxili, həm də xaricdə qiymətli kağızlar buraxmağa və yerləşdirməyə başladılar. Məsələn, 1556-cı ildə dövlət qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi üzrə əməliyyatların aparıldığı Antverpendə birja quruldu. XVI əsrin əvvəllərində. ticarətin təkamülü birjaların meydana çıxmasına səbəb oldu.
Qiymətli Kağızlar üzrə Beynəlxalq Komissiyalar Təşkilatı
Qiymətli Kağızlar üzrə Beynəlxalq Komissiyalar Təşkilatı (ing. International Organization of Securities Commissions, IOSCO) — milli qiymətli kağızlar bazarı tənzimləyicilərini birləşdirən beynəlxalq maliyyə institutu. Təşkilatın mərkəzi ofisi İspaniyanın Madrid şəhərində yerləşir.
Təşkilat 1974-cü ildə Amerikanın Qiymətli Kağızlar Komissiyaları arasında əməkdaşlığı stimullaşdırmaq məqsədilə qurulmuşdur.
Daha sonra, 1983-cü ildə regional bir beynəlxalq təşkilatdan dünya beynəlxalq bir təşkilata çevrildi. Bu qərar Ekvadorun Kito şəhərində keçirilən bir konfransda qəbul edildi. 1986-cı ildə milli qiymətli kağızlar komissiyalarının investorlar hüquqlarının qorunması və qiymətli kağızlarla ticarət edən vasitəçilərin və gələcək müqavilələri alqı-satqısı edən vasitəçilərin fəaliyyətinin izlənilməsində təşkilat daxilində kömək göstərilməsinə dair bir qərar qəbul edildi.
Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafındakı növbəti addım 1987-ci ildə bir texniki komitənin yaradılması idi. Bu komitənin əsas vəzifələri bunlardır:
Milli qiymətli kağızlar və fyuçers bazarlarının hüquqi tənzimlənməsi sahəsində yaranan problemlərin öyrənilməsi;
Nəticələrin ümumiləşdirilməsi və icmalların yekunlaşdırılması;
Hüquqi tənzimləmə problemlərinin həllinə kömək edəcək tədbirlər təkliflərinin hazırlanması.
Komitə iş hesabatları, mühasibat uçotu, təkrar qiymətli kağızlar və fyuçers bazarlarının tənzimlənməsi, vasitəçilik fəaliyyətinin tənzimlənməsi və icra və uyğunluq mexanizmləri və məlumat mübadiləsi üzrə beynəlxalq standartları araşdırır.
Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi (Azərbaycan)
Azərbaycan Respublikası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi — Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızlar bazarında vahid dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak və bu siyasətin həyata keçirilməsini, habelə qiymətli kağızlar bazarının və onun infrastrukturunun inkişafını təmin edib. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları bu komitə tərəfindən müəyyən edilib.
1998-ci il 30 dekabr tarixində "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması haqqında" fərmanın imzalanması ilə Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarının növbəti mərhələsi başlandı. İlk növbədə, Fərmana müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı.
QKDK öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ aktların qəbul edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası və tədavülü, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının və investisiya fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli kağızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öhdəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılmasının həyata keçirilməsi, lotereyaların təşkili və keçirilməsi, qiymətli kağızlar bazarında investorların və qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının hüquqlarının müdafiəsi, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması üzrə dövlət tənzimlənməsini və nəzarətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı idi.
Qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyəti və tənzimlənməsinə dair hüquqi normativ baza təkmilləşdirildi. Mülki Məcəlləyə müvafiq əlavə və dəyişiklər edilməklə yeni nəsil baza qanunvericiliyi qəbul edildi. Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş hüquqi çərçivənin tətbiqi məqsədilə bir sıra qanunaltı normativ sənədlər qəbul edilib.
3 fevral 2016-cı ildə ləğv edilib.
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir və ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsi təsdiq edildikdən sonra buraxılmışdır.
Qiymətli kağızlar üzrə Beynəlxalq Kredit Assosiasiyası
Qiymətli kağızlar üzrə Beynəlxalq Kredit Assosiasiyası (ing. The International Securities Lending Association, qıs. ISLA) — qiymətli kağızların kreditləşdirilməsi sənayesi iştirakçılarının ümumi maraqlarını təmsil etmək üçün 1989-cu ildə yaradılmış ticarət birliyidir.
ISLA bazar və prudensial tənzimləmə rejimləri və investorların müdafiəsi kimi məsələlərdə Avropa üzrə tənzimləyicilərlə sıx əməkdaşlıq edir. Birləşmiş Krallıqda assosiasiya İngiltərə Bankının sədrliyi ilə bazar praktikantları komitəsi olan Qiymətli Kağızların Kreditləşdirilməsi Komitəsində nümayəndəliyə malikdir.
ISLA bir sıra əsas bazar təşəbbüslərinə, o cümlədən Böyük Britaniyanın Pul Bazarları Məcəlləsinin və standart kredit müqaviləsi, Qlobal Qiymətli Kağızlar Kredit Müqaviləsi (GMSLA) işlənib hazırlanmasına töhfə vermişdir.
ISLA-nın sığorta şirkətləri, pensiya fondları, aktiv menecerləri, banklar və kastodian bankları da daxil olmaqla 4000-dən çox müştərini təmsil edən 140-dan çox üzvü var. ISLA üzvlərinin əksəriyyəti Birləşmiş Krallıqda və ya Avropada yerləşir, baxmayaraq ki, ABŞ və Uzaq Şərqdə sənaye iştirakçılarının sayı artmaqdadır. Borcalan olmayan üzvlərə 2004-cü ilin sentyabrından etibarən ISLA-ya qoşulmağa icazə verilib.
Endryu Dayson 2013-cü ildə ISLA-ya qoşulub və 2016-cı ilin ortalarında baş direktor vəzifəsini icra edib.
Qiymətli kağızlar bazarında manipulyasiyalar
Qiymətli kağızlar bazarında qiymətlərlə manipulyasiya qiymətli kağızlar bazarının stabilliyinin pozulmasına səbəb ola bilən, qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə qiymətli kağızların bazar qiymətinin hər hansı bir üsulla əvvəlcədən razılaşdırılmış, qəsdən edilmiş əməllər ilə süni olaraq dəyişdirilməsidir.
Bağlanma anında qiymət qoyuluşu (Marking the close). Qiymətli kağızların bağlanış qiymətini (törəmə maliyyə alətlərinin isə müqavilə müddətinin son günündə) dəyişmək üçün bazarın bağlanma anına yaxın onların qəsdən alınması/satılması.
Qiymətli kağızların kütləvi təklifindən sonra sövdələşmə aparmaq (Colluding in the after market of an İPO).Bu hal, xüsusilə, qiymətli kağızların ticarəti başlayan kimi müşahidə olunur. İlkin kütləvi təklif zamanı səhmlərini yerləşdirmiş tərəflər qiymətli kağızların qiymətini süni olaraq qaldıraraq digər investorların marağını artırmaq və sonradan öz səhmlərini istədikləri qiymətə satmaq məqsədilə, ticarət başlayan kimi əlavə səhmləri almaq haqqında gizli razılığa gəlirlər.
Qanunsuz sıxışdırma (Abusive squeeze). Manipulyasiyanın bu növü, maliyyə aktivlərinin və/yaxud “derivativ” müqavilələrin əsasını təşkil edən məhsulların təklifi, tələbatı və ya çatdırılma mexanizmləri üzərində nəzərə çarpacaq təsiri olan, qiymətləri ciddi surətdə təhrif etmək (və digərlərinin öz öhdəliklərini yerinə yetirmələri üçün məhsulu bu qiymətə çatdırmaq, qəbul etmək və ya təxirə salmağa məcbur etmək) məqsədini güdən dominant tərəfə və ya tərəflərə aiddir (Qeyd etmək lazımdır ki, tələb və təklifin müvafiq nisbəti bazarda gərginlik yarada bilər. Lakin bu, özü-özlüyündə bazarda manipulyasiya hesab edilə bilməz. Həmçinin məhsulun təklifi üzərində nəzərə çarpacaq nəzarət, özü-özlüyündə manipulyasiya hesab edilməməlidir
Qiymət üzrə minimal səviyyənin yaradılması (Creation of a floor in the price pattern). Bu addımlar adətən emitentlər və ya onlara nəzarət edən digər təşkilatlar tərəfindən atılır və bu zaman, əqdlər və sifarişlər elə üsulla keçirilir ki, səhmin qiymətinin müəyyən səviyyədən aşağı düşməsinin qarşısını alan maneələr yaradılsən.
İkinci qiymətli kağızlar bazarı
İkinci qiymətli kağızlar bazarı — qiymətli kağızların alınıb satıldığı bazardır. Bu bazar artıq emitent üçün yeni maliyyə mənbələri yığmır, yalnız sonrakı investorlar arasında mənbələri yenidən bölüşdürür.
Yenidən satma mexanizmi olaraq, investorlara sərbəst qiymətli kağızları alqı-satqı imkanı verir. İkincili bazar və ya onun zəif təşkilatı olmadığı təqdirdə, qiymətli kağızların sonrakı satışı qeyri-mümkün və ya çətin olardı, bu da investorları qiymətli kağızların hamısını və ya bir hissəsini almaqdan çəkindirəcəkdir. Nəticədə, cəmiyyət itirən tərəfdə qalacaqdı, çünki bir çoxu, xüsusən də ən yeni təşəbbüslər lazımi maddi dəstəyi almayacaqdı.
Təkrar qiymətli kağızlar bazarı mübadilə (mütəşəkkil) və qeyri-mübadilədir (mütəşəkkil deyil).
birja qiymətli kağızlar bazarı qiymətli kağızların dövriyyəsi sahəsində peşəkar iştirakçılar tərəfindən təşkil olunan və iştirakçılarının bir yerdə, eyni zamanda ticarət üçün birləşməsi ilə xarakterizə olunan bir bazardır. Pul kapitalının hərəkətinə xidmət edən mütəşəkkil, müntəzəm fəaliyyət göstərən bir bazardır. Bu bazar növü, nizamnamə kapitalının real işləmə səviyyəsini əks etdirən qiymətli kağızlara tələb və təklifi, onların balansını birja qiymətləri hesabına cəmləşdirməyə imkan verir.
birjadan kənar qiymətli kağızlar bazarı, təşkilatçı olmadığı təqdirdə və ticarətin tək bir vaxtı və yeri olan bazar iştirakçıları arasında həyata keçirilən iqtisadi münasibətlər sistemidir.
İlkin qiymətli kağızlar bazarı
İlkin qiymətli kağızlar bazarı — ilk buraxılmış qiymətli kağızların yerləşdirildiyi bazardır.
Əslində, ilkin bazar səhmlərin və ya istiqrazların buraxıldıqdan dərhal sonra yerləşdirildiyi birjadır — mallar buraya birbaşa istehsalçıdan gəlir.
İlkin qiymətli kağızlar bazarının əsas funksiyaları bunlardır:
buraxılışın təşkili;
yerləşdirmə və uçot;
tələb və təklif arasında balansın saxlanması.
Alıcılar satınalmaları necə ləğv edəcəklərinə qərar verə bilərlər: dividendlər üçün saxlayın və ya mənfəət üçün yenidən satın. Eyni zamanda, səhmlərin ilkin bölgüsü heç vaxt yekun deyil, əslində bu, kapitalın sonrakı hərəkəti üçün yalnız başlanğıcdır. Əksər investorlar öz əmanətlərində dinamik artımda maraqlı olduqlarından, gec-tez bütün aktivlər ikinci dərəcəli ticarət mərtəbələrində başa çatır. Yeni buraxılmış qiymətli kağızları almış istənilən birja üzvü onları hərraca çıxarmaq hüququna malikdir (emitentin satış üçün xüsusi şərtlər müəyyən etdiyi hallar istisna olmaqla).
İlkin yerləşdirmənin iki növü mövcuddur — özəl və ictimai.
Şəxsi yerləşdirmə (ing. private placement).
Azərbaycan Respublikası Qiymətli Kağızlar Üzrə Dövlət Komitəsi
Azərbaycan Respublikası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi — Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızlar bazarında vahid dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak və bu siyasətin həyata keçirilməsini, habelə qiymətli kağızlar bazarının və onun infrastrukturunun inkişafını təmin edib. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları bu komitə tərəfindən müəyyən edilib.
1998-ci il 30 dekabr tarixində "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması haqqında" fərmanın imzalanması ilə Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarının növbəti mərhələsi başlandı. İlk növbədə, Fərmana müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı.
QKDK öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ aktların qəbul edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası və tədavülü, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının və investisiya fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli kağızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öhdəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılmasının həyata keçirilməsi, lotereyaların təşkili və keçirilməsi, qiymətli kağızlar bazarında investorların və qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının hüquqlarının müdafiəsi, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması üzrə dövlət tənzimlənməsini və nəzarətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı idi.
Qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyəti və tənzimlənməsinə dair hüquqi normativ baza təkmilləşdirildi. Mülki Məcəlləyə müvafiq əlavə və dəyişiklər edilməklə yeni nəsil baza qanunvericiliyi qəbul edildi. Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş hüquqi çərçivənin tətbiqi məqsədilə bir sıra qanunaltı normativ sənədlər qəbul edilib.
3 fevral 2016-cı ildə ləğv edilib.
== Tarixi ==
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir və ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsi təsdiq edildikdən sonra buraxılmışdır.
Aktivlərlə təmin edilmiş qiymətli kağızlar
Aktivlərlə təmin edilmiş qiymətli kağızlar — dəyəri və ödənişləri müvafiq əsas aktivlər hesabına formalaşan qiymətli kağızlar. Qiymətli kağızların bu formaları adətən avtomobil kreditləri və kredit kartı ödənişləri kimi kiçik və qeyri-likvid aktivlərin sekuritləşdirilməsi yolu ilə yaradılır. İnvestorlar üçün bu cür qiymətli kağızlar korporativ borc alətlərinə investisiya yatırmağa alternativ hesab olunur.
== İstinadlar ==
== Əlavə ədəbiyyat ==
Ежегодник: Энциклопедия российской секьюритизации
Финансовый глоссарий: ипотека и секьюритизация (Moody's Investors Service. 2007. Glossary of mortgage finance and secularization terms (Russian). World Bank Glossary)
Федеральный закон "Об ипотечных ценных бумагах" от 11.11.2003 N 152-ФЗ
Jason H. P. Kravitt, Securitization of Financial Assets, Second Edition, Aspen Publishers, New York, New York, 2005.
Steven L. Schwarcz, Structured Finance A Guide to the Fundamentals of Asset Securitization, November 1990, Second Printing, Practicing Law Institute.
McLean, Bethany (2007). «Asset Backed Securities: The Dangers of Investing in Subprime Debt», Fortune.
Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar Üzrə Dövlət Komitəsi
Azərbaycan Respublikası Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi — Azərbaycan Respublikasının qiymətli kağızlar bazarında vahid dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak və bu siyasətin həyata keçirilməsini, habelə qiymətli kağızlar bazarının və onun infrastrukturunun inkişafını təmin edib. Qiymətli kağızların dövriyyədən çıxarılması və ləğv edilməsi qaydaları bu komitə tərəfindən müəyyən edilib.
1998-ci il 30 dekabr tarixində "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması haqqında" fərmanın imzalanması ilə Azərbaycan qiymətli kağızlar bazarının növbəti mərhələsi başlandı. İlk növbədə, Fərmana müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi yaradıldı.
QKDK öz fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun olaraq qiymətli kağızlar bazarının tənzimlənməsi ilə bağlı normativ aktların qəbul edilməsi, qiymətli kağızların emissiyası və tədavülü, qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının və investisiya fondlarının fəaliyyətləri, qiymətli kağızlarla rəsmiləşdirilmiş borc öhdəlikləri bazarı, müvafiq fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılmasının həyata keçirilməsi, lotereyaların təşkili və keçirilməsi, qiymətli kağızlar bazarında investorların və qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının hüquqlarının müdafiəsi, sağlam rəqabət mühitinin yaradılması üzrə dövlət tənzimlənməsini və nəzarətini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı idi.
Qiymətli kağızlar bazarının fəaliyyəti və tənzimlənməsinə dair hüquqi normativ baza təkmilləşdirildi. Mülki Məcəlləyə müvafiq əlavə və dəyişiklər edilməklə yeni nəsil baza qanunvericiliyi qəbul edildi. Mülki Məcəllə ilə müəyyən edilmiş hüquqi çərçivənin tətbiqi məqsədilə bir sıra qanunaltı normativ sənədlər qəbul edilib.
3 fevral 2016-cı ildə ləğv edilib.
== Tarixi ==
Azərbaycanda qiymətli kağızlar bazarının yaranması XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir və ilk səhmlər 1913-cü ildə Bakı Tacir Bankının nizamnaməsi təsdiq edildikdən sonra buraxılmışdır.
ABŞ Qiymətli Kağızlar və Mübadilə Komissiyası
ABŞ qiymətli kağızlar və mübadilə komissiyası (ing. The United States Securities and Exchange Commission, SEC) — ABŞ dövlət qurumu ABŞ qiymətli kağızlar bazarı üçün əsas nəzarət və tənzimləmə agentliyidir. Komissiya 1934-cü ildə Prezident Ruzveltin rəhbərliyi altında yaradıldı. Komissiyanın məqsədi Böyük böhran dövründə investorların fond bazarına olan inamını bərpa etmək idi. İlk SEC sədri, ölkənin gələcək prezidenti Con Kennedinin atası Cozef Patrik Kennedi olmuşdur.
Komissiya 1934-cü il Qiymətli Kağızlar Mübadilə Qanununa (ing. Securities Exchange Act of 1934) uyğun olaraq yaradılmışdır. Bu qanuna əlavə olaraq Komissiyanın fəaliyyəti aşağıdakı vacib qanunlarla tənzimlənir:
Qiymətli kağızlar qanunu (Securities Act of 1933)
Etibar sənədi qanunu 1939 . (the Trust Indenture Act of 1939)
İnvestisiya şirkətləri qanunu 1940 . (the Investment Company Act of 1940)
İnvestisiya məsləhətçiləri qanunu 1940 .
Qiymətli daşlar
Qiymətli daşlar — təbiətdə nadir tapılan, gözəl xarici görünüşə malik minerallar.
Qiymətli daşlar ta qədimdən insanları cəlb etmiş, bu daşlara maraqlı xüsusiyyətlər uydurulmuş, onların müalicəvi əhəmiyyətinə inanmışlar. Məsələn, sapfirin ilanı öldürməsinə, heliotropun insanı gözə görünməz etməsinə, ametisti dilin altına qoyanda sərxoşluqdan qoruduğuna inanmışlar. Qədim Roma yazıçı və alimi Böyük Pliniy (bizim eranın 23–79-cu illər) özünün " Təbiətin tarixi" əsərində əqiq haqqında yazırdı ki, bəzən aqatda Apollon və doqquz muzanı görmək mümkündür, həm də onları "süni yolla ayırmaqla yox, təbiət elə rəng vermişdir ki, hər muzanın öz xüsusiyyətlərini təbii olaraq ayrılıqda görmək olar".
Orta Asiya alimi Biruni (973 −1050-ci illər) yazırdı: " Əgər ilanın qarşısında zümrüdü saxlasan, onun gözündən yaş axacaq, və o kor olacaqdır. Bu faktı çoxları təcrübələrinə görə təsdiq edir…".
Daşlar haqqında qədim kitablarda –"lapidariya"larda insanların ilkin məlumatları çox primitiv olmuş, inanca əsaslanmışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, elə orada bəzi elmi fikirlərin cücərtilərini görmək olar. Misal üçün, almazı dayanıqlığın və cəsarətin, qorxmazlığın, bədbəxtliyə üstün gəlməyin simvolu kimi görürdülər. İndi bir çox insanlara məlumdur ki, almaz ən bərk metalları belə aşılaya bilir.
Qiymətli kağız
Qiymətli kağız — müəyyənləşdirilmiş formaya riayət edilməklə hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan həyata keçirilə və başqa şəxsə verilə bilməz.
Qiymətli kağızlar, pul və yaxud əmtəə sənədləridir, onların sahibinə mülk hüquqları verilir və müəyyən pul məbləğlərinin, gəlirlərin alınmasına hüquq verir. Pullu qiymətli kağızlara — istiqraz vərəqələrini, vekselləri, pul çeklərini aid etmək olar. Əmtəə qiymətli kağızlara — onların sahiblərinin maddi, mülkiyyət hüquqlarını təsbit edən konosamentlər (əmtəə fakturaları), anbar vəsiqələri aiddir. Qiymətli kağızların arasında xüsusi yeri səhmlər tutur, onlar istər pul istərsə də mülk hüquqlarını əks etdirir. Qiymətli kağızlar alqı-satqı obyekti ola bilər.
Qiymətli kağız forması və rekvizitləri qanunvericiliklə müəyyənləşən və hər hansı hüququ təsdiq və təsbit edən sənəddir.
Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 987.1-ci maddəsində qiymətli kağız anlayışı aşağıdakı kimi verilmişdir:"Qiymətli kağız müəyyənləşdirilmiş formaya riayət olunmaqla hər hansı hüququ təsdiqləyən elə bir sənəddir ki, həmin hüquq bu sənəd olmadan nə həyata keçirilə bilər, nə də başqa şəxsə verilə bilər. Qiymətli kağız başqasına verildikdə onun təsdiqlədiyi bütün hüquqlar da keçir." ABŞ-nin Vahid Ticarət Kodeksində qiymətli kağızlara aşağıdakı anlayış verilir:
Qiymətli kağızlar (securities) – pul kapitalını cəlb etmək üçün silsiləvi olaraq buraxılan qiymətli kağızlardır, yəni: səhm, istiqraz, dövlətin borc öhdəlikləri və onlardan törəyən sənədlərdir (klassik opsionlar, varrant, üstünlük hüququ və s.).
Qiymətli kağızları iki böyük qrupa ayırmaq olar; birinci dərəcəli əsas qiymətli kağızlar, ikinci dərəcəli törəmə qiymətli kağızlar.
Qiymətli kağızlar bazarının iştirakçıları və onun idarə olunması
Qiymətli kağızların ikinci bazarının iştirakçıları dövlət, səhmdar cəmiyyətləri, qiymətli kağızlar bazarının peşəkarları olan mütəxəsislər, müxtəlif investisiya təsisatları, kommersiya bankları, fond mərkəzləri və mağazaları, digər təsərrüfat subyektləri, həmçinin vətəndaşlardır.
Qiymətli kağızların ikinci bazarının hər bir iştirakçısının öz yeri var. Lakin onların içərisində ən böyük diqqəti investisiya təsisatları cəlb edir. İnvestisiya təsisatlarının qiymətli kağızlar bazärındakı fəaliyyətinın lisenziyalaşdırılması onların bu sahədəki fövqəladə rolunun birinci meyarı kimi qəbul olunur və axırıncı maliyyə ilinin nəticələrinə görə investisiya təsisatının gəlirinin əsas hissəsi qiymətli kağızlarla bağlı olmayan fəaliyyətdən əldə olunubsa lisenziya geri çağırıla bilər yaxud, onun qüvvəsi dondurula bilər. İnvestisiya təsisatları müxtəlif təşkilati-hüquqi formada çıxış edə bilər. Lakin, bu ümumi qaydadır və hər blr ölkədə onu dəqiqləşdirən bir sıra məhdudiyyətlər ola bilər ki, onlar da konkret ölkədə qüvvədə olan normalardan və qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarının fəaliyyətinin səciyyəsindən irəli gələ bilər.
İnvestisiya təsisatlarına aşağıdakılar aiddir:
Maliyyə brokerlərl;
İnvestisiya məsləhətçiləri;
İnvestisiya şirkətləri;
İnvestisiya fondları.
Maliyyə brokerləri. Bunlar hüquqi şəxsdir və onları fiziki şəxs olan brokerlərlə qarışdırmaq olmaz. Onlar müştəriyə komisyon müqaviləsi əsasında yaxud, müştərinin tapşırığı ilə yaxud müştərinin vəsaiti hesabına qiymətli kağızların alqı-satqısını həyata keçirir və bu zaman vasitəçi (agent) funksiyalarını icra edir.
Qiymətli kağızların alınması
Qiymətli kağızların alınması (uzun alış və ya uzun mövqe, həmçinin yüksək alış) (ing. long buying) — qiymətli kağızların və ya valyutanın dəyərinin artması gözləntisi ilə əldə edilməsi. Valyuta əməliyyatlarının çox hissəsini təşkil edən valyuta əməliyyatlarının ən mühüm növü spot əməliyyatlardır.
“Al və saxla” investisiya strategiyasına uyğundur.
Səhm və ya istiqraz kimi qiymətli kağızlar baxımından və ya ekvivalent olaraq, qiymətli kağızda uzun müddətə sahib olmaq o deməkdir ki, qiymətli kağızın qiyməti qalxarsa, qiymətli kağızın bahalaşacağı və qazanc əldə edəcəyi gözləntiləri ilə vəzifə sahibi qiymətli kağıza sahibdir. Uzun vəzifələrə investisiya etmək daha çox yayılmış investisiya təcrübəsidir.
Gələcəkdə uzun müddət davam etmək o deməkdir ki, mövqe sahibi müqavilənin müddəti başa çatdıqda əsas aləti müqavilə qiymətinə almağa borcludur. Vəzifə sahibi əsas alətin qiyməti artarsa, qazanc əldə edəcək, çünki ödədiyi qiymət bazar qiymətindən az olacaq.
Seçim investoru zənglər üzrə satmaq opsionlarını almaq və ya satmaqla əsas investisiyada uzun mövqeyə (texniki jarqonda “in” sözü buraxılır) daxil olur. Bu, əsas aktivi almaq və ya ticarət fyuçersləri ilə uzun müddət davam etməkdən fərqlidir, çünki opsionda uzun müddət davam etmək, əsas alətin qiymətinin qalxacağı təqdirdə opsion sahibinin mənfəət əldə edəcəyi demək deyil.
Qiymətli kağızların emissiyası
Qiymətli kağızların emissiyası — emissiya qiymətli kağızlarının maliyyə bazarlarında yerləşdirilməsi üçün emitentin qanunla müəyyən edilmiş hərəkətlərinin ardıcıllığı; qiymətli kağızların dövriyyəyə buraxılması, o cümlədən qiymətli kağızların onların ilk sahiblərinə - vətəndaşlara və ya hüquqi şəxslərə satılması.
Şirkətlər tərəfindən qiymətli kağızların (səhmlərin və istiqrazların) buraxılması uzunmüddətli (buraxılmış) kapitalın cəlb edilməsi vasitələrindən biridir. Bir qayda olaraq, səhmlər əlavə kapitala cari ehtiyacları ödəmək üçün səhmdar cəmiyyət tərəfindən buraxılır, istiqrazlar isə uzunmüddətli borclanma növüdür. Qiymətli kağızların emissiyası sənaye, ticarət, kommunal və məişət xidməti, kredit və maliyyə sahəsində səhmdar cəmiyyətləri, habelə dövlət tərəfindən həyata keçirilə bilər.
Qiymətli kağızların standart emissiyası aşağıdakı addımları əhatə edir:
emissiya qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi;
səhm qiymətli kağızlarının buraxılması haqqında qərarın təsdiq edilməsi;
emissiya qiymətli kağızlarının buraxılışının dövlət qeydiyyatı;
emissiya qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi (qiymətli kağızların əsas sahiblərə verilməsi);
emissiya qiymətli kağızlarının emissiyasının nəticələri haqqında hesabatın dövlət qeydiyyatına alınması və ya emissiya qiymətli kağızlarının buraxılışının nəticələri haqqında bildirişin qeydiyyat orqanına təqdim edilməsi.
Bəzi hallarda qiymətli kağızların buraxılması proseduru standartdan fərqli ola bilər. Beləliklə, məsələn, birləşmə, bölünmə, ayrılma və çevrilmə formasında həyata keçirilən səhmdar cəmiyyəti yaradılarkən və ya hüquqi şəxslərin yenidən təşkili zamanı qiymətli kağızların buraxılması qaydası aşağıdakı kimidir:
emissiya qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi;
emissiya qiymətli kağızlarının yerləşdirilməsi;
emissiya haqqında qərarın və emissiya qiymətli kağızlarının emissiyasının nəticələri haqqında hesabatın təsdiqi;
emissiyanın eyni vaxtda dövlət qeydiyyatı və emissiya qiymətli kağızlarının emissiyasının nəticələri haqqında hesabat.
Məsələnin məqsədi lazımi vəsaiti toplamaqdır.
Qiymətli kağızlar emitentlər tərəfindən aşağıdakı məqsədlərdən biri üçün buraxılır:
Səhmdar cəmiyyəti yaradılarkən ilkin nizamnamə kapitalının formalaşdırılması;
Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının artırılması;
Əvvəllər buraxılmış qiymətli kağızların konsolidasiyası və ya bölünməsi;
Səhmdar cəmiyyətinin və ya digər hüquqi şəxslərin yenidən təşkili (səhmdar cəmiyyətinə çevrildikdə);
Təsərrüfat subyektinin əvvəllər buraxılmış qiymətli kağızlarının verdiyi hüquqların həcminin dəyişməsi;
Öz kapitalının doldurulması (borc alınmayan investisiyaların cəlb edilməsi);
Borclanmış investisiyaların cəlb edilməsi.
Qiymətli kağızlar prospektində yerləşdiriləcək qiymətli kağızlar haqqında aşağıdakı məlumatlar göstərilməlidir:
səhmlər haqqında ümumi məlumat (kateqoriya, növü, hərəkət forması);
qiymətli kağızlara hüquqların saxlanması və uçotu qaydasını;
emissiyanın ümumi həcmi (nominal ilə);
yerləşdiriləcək səhmlərin sayı;
bir səhmin nominal dəyəri;
səhmlərin verdiyi hüquqlar;
istiqrazlar haqqında ümumi məlumatlar (istiqrazların seriyası və forması, buraxılışının ümumi həcmi, yerləşdiriləcək istiqrazların sayı, bir istiqrazın nominal dəyəri;
istiqrazların verdiyi hüquqlar;
istiqrazın ödəmə müddəti;
istiqrazların ödənilməsi şərtləri və qaydası;
qiymətli kağızların emitenti haqqında məlumatlar;
qiymətli kağızlara hüquqların uçotunu aparan təşkilatların (registratorların) adları;
qiymətli kağızların yerləşdirilməsinin başlama və bitmə tarixləri;
yerləşdirilmiş istiqrazlar üçün təminat;
qiymətli kağızların yerləşdirilməsinin dəyəri və hesablaşma şərtləri (qiymətli kağızın yerləşdirilməsi qiyməti və ödəniş forması) haqqında məlumat;
qiymətli kağızların ödənilməsi şərtləri və qaydası;
qiymətli kağızların ilkin yerləşdirilməsində iştirak edən təşkilatlar (anderrayterlər) haqqında məlumatlar;
qiymətli kağızların yerləşdirilməsindən əldə edilən vəsaitdən istifadə istiqaməti;
qiymətli kağızlardan gəlirlər haqqında məlumat;
yerləşdirilmiş qiymətli kağızlar üzrə gəlirlərin vergiyə cəlb edilməsi qaydası və s.
Dövlət qiymətli kağızları
Dövlət qiymətli kağızları — dövlət tərəfindən buraxılmış qiymətli kağızlar. Bu qiymətli kağızlar borc qiymətli kağızları kateqoriyasına aiddir.
Dövlət qiymətli kağızları Bakı Fond Birjasında ən böyük ticarət həcminə sahib maliyyə alətləridir.
Maliyyə Nazirliyi tərəfindən buraxılan dövlət istiqrazları tədavül müddətinə görə qısamüddətli (1 ay, 3 ay, 6 ay və 1 il), orta müddətli (2 il və 3 il) və uzun müddətli (5 il və daha artıq) ola bilər. Bu dövlət qiymətli kağızları dövlətin daxili borclanma aləti olmaqla, büdcə kəsrinin maliyyələşməsi məqsədilə buraxılır. Maliyyə Nazirliyinin istiqrazları üzrə hüquqi və fiziki şəxslər, rezident və qeyri-rezidentlər alıcı qismində çıxış edə bilərlər.
== Dövlət qiymətli kağızlarının növləri ==
=== SSRİ ===
SSRİ-də dövlət qiymətli kağızlarının aşağıdakı növləri buraxılırdı::
Dövlət Müharibə Krediti İstiqrazları
Xalq təsərrüfatının bərpası üçün dövlət kreditinin istiqrazları;
SSRİ xalq təsərrüfatının inkişafı üçün dövlət kreditinin istiqrazları
Dövlət istiqrazları 3% daxili uduşlu kredit;
digər istiqrazlar
=== ABŞ ===
ABŞ-də dövlət qiymətli kağızlarının aşağıdakı növləri buraxılır (bax: ABŞ Xəzinədarlığının Qiymətli Kağızları):
Qısamüddətli Xəzinə vekselləri (Vekslər)
Ödəmə müddəti 1 ildən 9 ilə qədər olan ortamüddətli xəzinə istiqrazları (Qeydlər).
Ödəmə müddəti 10 ildən çox olan uzunmüddətli xəzinə istiqrazları (İstiqrazlar).
Xəzinədarlıq İnflyasiyadan Qorunan İstiqrazlar (TIPS).
== İstinadlar ==
== Ədəbiyyat ==
Берзон Н. И., Аршавский А. Ю., Буянова Е. А. Фондовый рынок.
Qiymətli kağızların dövriyyəsi
Qiymətli kağızların dövriyyəsi (ing. securities circulation) — qiymətli kağızlara hüquqların ötürülməsinə səbəb olan mülki əqdlərin bağlanması. Təkrar qiymətli kağızlar bazarında baş verir.
Qiymətli kağızların ictimai tədavülü də aşağıdakı kimi fərqləndirilir:
fond birjalarının və qiymətli kağızlar bazarında ticarətin digər təşkilatçılarının hərraclarında qiymətli kağızların dövriyyəsi;
qiymətli kağızları qeyri-məhdud sayda şəxslərə təklif etməklə qiymətli kağızların dövriyyəsi də daxil olmaqla.
Rusiyada qiymətli kağızların dövriyyəsi Mülki Məcəllə ilə tənzimlənir və Qiymətli Kağızlar Bazarı üzrə Federal Komissiya tərəfindən nəzarət edilir. Dövriyyə qaydası qiymətli kağıza olan hüquqların mülkiyyəti ilə müəyyən edilir. Adsız qiymətli kağızlara gəldikdə (məsələn, istiqrazlar, çeklər, köçürmə vekselləri, əmanət sertifikatları, depozit sertifikatları, əmanət kitabçaları, konosamentlər, sadə anbar öhdəlikləri) onların başqa şəxsə verilməsi kifayətdir. Adlı qiymətli kağızlara münasibətdə (məsələn, səhmlər, istiqrazlar, çeklər, veksellər, əmanət sertifikatları, depozit sertifikatları, konosamentlər, ikiqat anbar qəbzləri) tələblərin verilməsində (verilməsində) xüsusi prosedura əməl edilməlidir. Sifarişli qiymətli kağızlara gəldikdə (məsələn, çeklər, veksellər, konosamentlər, ikili anbar qəbzləri) indossament vasitəsilə üçüncü şəxsə verilə bilər. Ən çox satıla bilən adsız qiymətli kağızlardır.